اختلالات خواب
خواب از اولین پدیده‌هایی است كه در اثر تغییر شرایط محیطی دچار اختلال می‌شود. گاهی ناراحتیهای محیطی كه باعث اضطراب و تشویش كودك شده یا موجب ناكامی خواسته‌ها و عدم ارضاء نیازهای اساسی او می‌گردد، خواب وی را مختل و ایجاد اختلال می‌كند. برای شناخت اختلالات خواب لازم است ابتدا خواب طبیعی توضیح داده شود تا تفاوت آن با اختلال خواب مشخص گردد.
خواب طبیعی: حالت منظم، تكرارشونده و به آسانی برگشت‌پذیر ارگانیسم تعریف می‌شود كه با بی‌حركتی نسبی و بالا رفتن قابل توجه آستانه واكنش به محركهای خارجی در مقایسه با حالت بیداری مشخص می‌گردد.
با توجه به تعریف فوق، اختلال خواب به مواردی گفته می‌شود كه فرد یكی از ویژگی‌های فوق را در خواب نشان نداده و به نحوی وضعیت منظم و آستانه واكنش او دچار به هم خوردگی شده باشد.
اختلالات مربوط به خواب عبارتند از:
- اختلال بی‌خوابی
- اختلال پر خوابی (somnia disorder Hyper)
- پرخوابی مفرط یا ناركولپسی(Narcolepsy)
- هراس یا وحشت‌زدگی در خواب(night terror)
- كابوسهای شبانه(nightmare)
- راه رفتن در خواب (sleep – walking)
- فشردن دندانها در خواب یا بروكسیسم (Bruxism)
- گفتار در خواب یا سومنیلوكی (somniloquy)
اختلال بی‌خوابی
در این اختلال ، فرد در هنگام خواب به مدت طولانی قادر به خوابیدن نیست كه این بی‌خوابی گاهی در ابتدای خواب یا بیداری در فاصله شب و یا كوتاهی مدت خواب صورت می‌گیرد و فرد همراه با بی‌خوابی دارای اضطراب بوده و بدون وجود عامل بیرونی دارای دلواپسی است.
اختلال پر خوابی ( somnia disorder Hyper )
اینگونه كودكان یك میل دائمی برای خوابیدن دارند و مرتب در كلاس در حال چرت‌زدن هستند. حتی گاهی دیده شده كه در فاصله زمانی بین دو كلاس به جای آنكه به حیاط بروند و بازی كنند ترجیح می‌دهند در كلاس بخوابندو هنگام پرسش از چگونگی خواب شب ، اظهار می‌كنند كه شب راحت و طولانی می‌خوابند و كمتر شكایت از بی‌خوابی دارند . برعكس از صبح زود بیدار شدن گله دارند . در واقع آنها نیاز به خواب بیشتری نسبت به دیگران دارندكه اغلب هم به‌صورت عادت است. به علت نزدیكی بعضی از علائم پرخوابی با ناركولپسی، جهت تشخیص بین آن دوحتما نیاز به نظر روانپزشك است و تنها به علائم اولیه نمی‌توان تكیه نمود.
پرخوابی مفرط یا ناركولپسی( Narcolepsy )
این اختلال خواب‌آلودگی مفرط و شدید در طول روز است كه علت آن بی‌خوابی شبانه نیست و دانش‌آموز، در این هنگام چنان به خواب می‌رود كه اطرافیان تصور می‌كنند او بی‌هوش شده است و بدن به حالت فلج درمی‌آید به طوریكه اگر دست او را بلند كنیم ، بدون آنكه بیدار شود یا حركتی نماید ، وقتی دستش را رها می‌كنیم بلافاصله می‌افتد. دقت شود كه با خوابهای بعد از حملات صرعی اشتباه نشود چون این خواب بسیار نادر است و از هر ده هزار نفر فقط 4 نفر دچارآن می‌باشند. غالبا این اختلال در دوران نوجوانی مشاهده می‌شود و در تاریخچه آنها زود به خواب رفتن در شب و بیداری ضمن خواب شب، مشاهده می‌شود. برای تشخیص آن حتما نظر روانپزشك و متخصص كودكان نیاز است.
اختلال هراس یا وحشت‌زدگی در خواب( night terror )
در این اختلال، كودك یا نوجوان ناگهان با وحشت از خواب برخواسته، دیگران را با صدای خود از خواب بیدار می‌كند و چند دقیقه بعد باز به خواب رفته و صبح هم چیزی را به یاد نمی‌آورد.
والدین معمولا كودك را در حالیكه آگاهی و شناختی نسبت به محیط ندارد و در رختخواب خود نشسته یا در حال حركت در اطراف اطاق در حالیكه فریاد می‌كشد و به شدت ترسیده است، می‌یابند.اگر چه كودك در این حال بیدار نیست اما ممكن است چشمان او باز باشد و به چیزی خیره شده باشد. صورت كودك بهم ریخته، آشفته و عرق كرده است، تنفسش تند و حركاتی تكراری از خود نشان می‌دهد، گاهی كودك در حالی كه به شدت احساس بی‌پناهی می‌كند ممكنست در اطراف اتاق بدود و فریاد بكشد كه چیزی پشت سرش و در تعقیب اوست.
در این حال كودك ممكن است به والدین چنگ بزند و از آنان استدعای كمك كند اگر چه ممكن است والدین تقاضای او را تشخیص ندهند. برخی از مواقع آنجه كودك در این حال بیان می‌كند، نامربوط به یكدیگر است. در هنگام حمله هراس، اگر سعی در آرام كردن كودك نمایند، تا زمانی كه او دچار هیجانات شدید است متاسفانه این سعی روی او اثری ندارد و گاه تا ده دقیقه حالت اضطراب و وحشت ادامه دارد اگر او را از خواب بیدار كنند نمی‌داند در كجاست و جهت‌های خود را تشخیص نمی‌دهد. بنابراین وحشت‌زدگی شبانه بسیار هراس‌آورتر و ترسناك‌تر از كابوسهای شبانه است و باعث فعالیت بیشتر اعصاب خودكار می‌شود.
این اختلال حدود 30 تا 200 دقیقه بعد از خواب رخ می‌هد. شروع این اختلال بین 4 تا 12 سالگی است و به تدریج با بالا رفتن سن كاهش می‌یابد.در این اختلال، نسبت پسرها به دخترها بیشتر است، و در حدود 4 درصد كودكان دچار این مشكل می‌باشند.
سبب شناسی:
دانشمندانی چون بك واین فشار هیجانات، تهییج و تحریك بیش از حد را به عنوان متغیرهای مؤثر در این مساله مطرح كرده‌اند. همچنین تحقیقات نشان می‌دهد كه احتمالا وحشت‌زدگی شبانه در بیشتر در كودكانی كه بسیار حساس هستند یعنی كودكانی كه احساساتشان به سرعت و به سادگی جریحه‌دار می‌شود، رخ می‌دهد.
طرفداران نظریه روانكاوی معتقدند كه وحشت‌زدگی شبانه در نتیجه بار اضافی اضطراب است كه تنشهای ناشی از آن از مكانیسم دفاعی "من" در خلال خواب، عبور می‌كند.
گروهی از دانشمندان نیز ریشه این اختلال را ژنتیكی می‌دانند. آنان وجود همبستگی بالا در بین دوقلوهای یكسان را در این خصوص و نیز بالا بودن درصد ابتلای بستگان این گونه كودكان را به مشكلاتی نظیر وحشت‌زدگی شبانه، شب ادراری، راه رفتن در خواب، نسبت به گروه كنترل، بعنوان دلیل ادعای خود ذكر می‌كنند.
برخی از دانشمندان معتقدند كه عدم بلوغ دستگاه اعصاب مركزی ممكن است به عنوان عامل مؤثر در این اختلال سهم داشته باشد.
كابوسهای شبانه(nightmare)
در كابوسهای شبانه كودك از خواب بیدار شده و كاملا از وضعیت خود آگاه است و حالت هذیان و توهم ندارد و قادر است خوابی را كه دیده، تعریف كند. از نظر زمانی، كابوسهای شبانه معمولا در نیمه دوم شب روی می‌دهد، در حالی كه در وحشت‌زدگی شبانه در ثلث اول خواب اتفاق می‌افتد.
راه رفتن در خواب (sleep – walking)
مشخصه این گروه از كودكان تكرار عمل راه رفتن در خواب است. در این اختلال فرد رختخواب را ترك كرده و در اطراف خود شروع به قدم زدن می‌كند بدون آنكه از عمل خود در صبح روز بعد خاطره‌ای به یاد داشته باشد. این واقعه معمولا 30 تا 200 دقیقه بعد از شروع خواب آغاز می‌شود و از چند دقیقه تا نیم ساعت طول می‌كشد. فرد از جای خود بلند شده، لحاف را كنار می‌زند و راه می‌رود. علاوه بر راه رفتن، ممكن است فعالیتهایی مانند لباس پوشیدن، باز كردن در و یا رفتن به دستشویی انجام دهد. گاهی نیز شخص هنوز به مرحله راه رفتن نرسیده، به رختخواب برمی‌گردد و دوباره به خواب می‌رود. ضمن وقوع این حالت، شخص حالت بهت زده دارد و به محركهای محیط بی‌اعتنا و بی‌تفاوت است.
هنگام راه رفتن در خواب، تعادل جسمی شخص تاحدی به‌هم می‌خورد، ولی می‌تواند همه جا را ببیند و راه برود، بدون اینكه به اشیاء برخورد كند . البته این امر بدان معنی نیست كه هیچ خطری او را تهدید نمی‌كند، در واقع او به آسانی ممكن است زمین بخورد و یا از پنجره و پله‌ها به پایین افتد. گاهی حین انجام این اعمال، خود به خود بیدار می‌شود ولی هیچ چیزی از آنچه انجام داده است به یاد ندارد.
سن شروع این اختلال بین 6 تا 12 سالگی است. بزرگسالانی كه در خواب راه می‌روند، غالبا در كودكی به این اختلال دچار می‌شوند و البته برای مدتی از بین می‌رود و در سنین 20 تا 30 سالگی مجددا ظاهر می‌شود. طبق آمار بدست آمده حدود 1 تا 6 درصد كودكان این اختلال را نشان می‌دهند و 15 درصد نیز گاه به گاه به آن دچار می‌شوند.و در پسرها بیشتر از دخترها رایج است.
فشردن دندانها در خواب یا بروكسیسم ( Bruxism)
یكی دیگر از پدیده‌هایی كه ممكن است هنگام خوابیدن روی دهد، فشردن دندانها در خواب است. در این حال كودك دندانهایش را به هم می‌ساید یا محكم آنها را به هم می‌فشارد. فشردن دندانها در خواب در بین كودكان و افراد بالغ نسبتا شایع است ودر حدود 13 تا 15 درصد افراد طبیعی دیده می‌شود. اما گاهی آنچنان شدید می‌گردد كه به دندانهای فرد لطمه می‌زند. در ضمن این عمل برای اطرافیان او بسیار ناراحت‌كننده و آزاردهنده است. گاهی علت فشردن دندانها در خواب اشكالی است كه در جفت شدن دندانها بهم وجود دارد و در این حال دندانپزشك می‌تواند آن را درمان كند. گاهی نیز علت آن اضطراب و خشم فروخورده است كه روان درمانی می‌تواند مفید باشد.
گفتار در خواب یا سومنیلوكی (somniloquy)
مانند فشردن دندانها در خواب، گفتار در خواب نیز بین كودكان و بزرگسالان كاملا شایع است. گفتار در خواب ممكن است شامل چند واژه شود كه معمولا تشخیص آنها از یكدیگر برای فردی كه آنها را می‌شنود، دشوار است. گاهی نیز گفتار در خواب شامل شرح حال زندگی فرد و علایق اوست. گفتار در خواب ممكن است همراه با وحشت‌زدگی شبانه و راه رفتن در خواب تظاهر كند. گفتار در خواب اگر به تنهایی وجود داشته باشد نیازمند درمان نیست.
سبب شناسی:
با توجه به نوع اختلالات دلایل گوناگونی مطرح می‌باشند كه برخی از آنها به قرار زیر می‌باشند:
- اختلالات عفونت سیستم عصبی یا نارس بودن دستگاه اعصاب مركزی
- ضربه روحی وارد شده به فرد در طول دوران زندگی
- وجود والدینی با اختلال خواب یا دچار بیماری‌های روانی دیگر
- خستگی، احساس رنجیدگی و به طور كلی فشارهای محیطی
- گاهی علامت حملات صرعی است
- اضطراب و یا غلط بودن برخورد والدین در مورد زمان خواب و یا بیان داستانها و یا انجام بازیهای محرك، قبل از خواب كودك